หลุมดำ (Black hole) คืออะไร?

“หลุมดำ” เป็นวัตถุทางดาราศาสตร์ที่มีแรงโน้มถ่วงมหาศาลจนกระทั่งไม่มีสิ่งใด แม้แต่แสง สามารถหลุดพ้นไปได้ แรงดึงดูดที่รุนแรงนี้เกิดขึ้นจากการรวมตัวของมวลจำนวนมหาศาลในปริมาตรที่เล็กมาก หลุมดำจึงไม่ใช่ “รู” ในอวกาศ แต่เป็นบริเวณที่มีความหนาแน่นของสสารสูงมาก ซึ่งบิดเบือนโครงสร้างของกาล-อวกาศอย่างรุนแรง แม้แต่วัตถุที่เคลื่อนที่ด้วยความเร็วแสงก็ไม่สามารถเอาชนะแรงดึงดูดของหลุมดำได้เมื่อเข้าใกล้ขอบเขตของมัน ขอบเขตนี้เรียกว่า ขอบฟ้าเหตุการณ์ ซึ่งเป็นเสมือน “พื้นผิว” ของหลุมดำ ณ ขอบฟ้าเหตุการณ์ ความเร็วที่ต้องใช้ในการหลุดพ้นจากแรงโน้มถ่วงของหลุมดำจะเท่ากับความเร็วแสง ดังนั้น ทุกสิ่งที่ข้ามผ่านขอบฟ้าเหตุการณ์เข้าไปแล้ว จะไม่สามารถกลับออกมาได้

การก่อตัวของหลุมดำ

หลุมดำสามารถก่อตัวได้จากหลากหลายกระบวนการ ซึ่งหลักๆ แล้วแบ่งออกเป็น 4 ประเภทตามมวลและกลไกการก่อตัว ได้แก่

• หลุมดำจากดาวฤกษ์ (Stellar Black Holes)

หลุมดำประเภทนี้เกิดขึ้นจากการยุบตัวด้วยแรงโน้มถ่วงของดาวฤกษ์ขนาดใหญ่ที่มีมวลมากกว่าดวงอาทิตย์ประมาณ 20 เท่า เมื่อดาวฤกษ์เหล่านี้สิ้นอายุขัยและเชื้อเพลิงนิวเคลียร์ในแกนกลางหมดลง การยุบตัวนี้จะนำไปสู่การระเบิดครั้งใหญ่ที่เรียกว่า ซูเปอร์โนวา ซึ่งจะปลดปล่อยชั้นนอกของดาวฤกษ์ออกไปในอวกาศ หากมวลของแกนกลางที่เหลืออยู่มีค่ามากกว่าประมาณสามเท่าของมวลดวงอาทิตย์ จะไม่มีแรงใดๆ ที่ทราบกันในปัจจุบันสามารถหยุดยั้งการยุบตัวต่อไปจนกลายเป็นหลุมดำได้ โดยทั่วไปแล้ว หลุมดำจากดาวฤกษ์จะมีมวลตั้งแต่สามเท่าไปจนถึงหลายสิบเท่าของมวลดวงอาทิตย์ และบางครั้งอาจมีมวลสูงถึง 100 เท่าของมวลดวงอาทิตย์ หลุมดำเหล่านี้กระจายตัวอยู่ทั่วกาแล็กซี เช่น กาแล็กซีทางช้างเผือกของเรา นอกจากนี้ หลุมดำจากดาวฤกษ์ยังสามารถก่อตัวจากการรวมตัวของดาวนิวตรอนสองดวงได้อีกด้วย

• หลุมดำมวลยวดยิ่ง (Supermassive Black Holes)

หลุมดำมวลยวดยิ่งเป็นวัตถุที่มีขนาดมหึมา พบได้บริเวณใจกลางของกาแล็กซีขนาดใหญ่ส่วนมาก รวมถึงกาแล็กซีทางช้างเผือกของเรา ซึ่งมีชื่อเรียกว่า ซาจิทาเรียส เอ* หลุมดำประเภทนี้มีมวลตั้งแต่ 100,000 เท่า ไปจนถึงหลายพันล้านเท่าของมวลดวงอาทิตย์ (บางแหล่งกำหนดขอบเขตล่างไว้ที่หลักหมื่นเท่า) กลไกการก่อตัวของหลุมดำมวลยวดยิ่งยังไม่เป็นที่เข้าใจอย่างแน่ชัด และยังคงเป็นหัวข้อวิจัยที่สำคัญ อย่างไรก็ตาม มีหลายทฤษฎีที่เสนอความเป็นไปได้ เช่น การยุบตัวโดยตรงของกลุ่มเมฆก๊าซขนาดใหญ่ในยุคแรกเริ่มของจักรวาล การรวมตัวของหลุมดำขนาดเล็กกว่า (เช่น หลุมดำจากดาวฤกษ์ หรือหลุมดำมวลปานกลาง) การสะสมสสารจำนวนมหาศาล (เช่น ก๊าซ ดาวฤกษ์ หรือหลุมดำอื่นๆ) เป็นเวลานาน การยุบตัวของดาวฤกษ์ขนาดมหึมาในยุคแรกเริ่มของจักรวาล หรือแม้กระทั่งการที่หลุมดำยุคแรกเริ่มทำหน้าที่เป็นเมล็ดพันธุ์ บางทฤษฎีก็เสนอว่าอาจเกิดจากการยุบตัวโดยตรงของสสารมืดที่มีปฏิสัมพันธ์กับตัวเอง นอกจากนี้ ยังมีความเป็นไปได้ที่หลุมดำมวลยวดยิ่งก่อตัวขึ้นพร้อมกับการก่อตัวของกาแล็กซีเอง การสังเกตการณ์กาแล็กซีที่อยู่ไกลออกไปแสดงให้เห็นว่าหลุมดำมวลยวดยิ่งบางส่วนก่อตัวขึ้นในช่วงพันล้านปีแรกหลังจากการเกิดบิกแบง ขนาดของหลุมดำมวลยวดยิ่งมีความสัมพันธ์กับขนาดและมวลของกาแล็กซีที่มันอาศัยอยู่ หลุมดำเหล่านี้สามารถเติบโตได้โดยการดูดกลืนสสาร รวมถึงก๊าซที่ถูกดึงมาจากดาวฤกษ์ข้างเคียง

• หลุมดำมวลปานกลาง (Intermediate-Mass Black Holes)

หลุมดำมวลปานกลางมีมวลอยู่ในช่วงตั้งแต่หลักร้อยถึงหลักแสนเท่าของมวลดวงอาทิตย์ (บางแหล่งระบุ 100 ถึง 10,000 เท่า) นักวิทยาศาสตร์ถือว่าหลุมดำประเภทนี้เป็น “สะพานเชื่อม” ที่หายไประหว่างหลุมดำจากดาวฤกษ์และหลุมดำมวลยวดยิ่ง กลไกการก่อตัวของหลุมดำมวลปานกลางยังคงเป็นที่ถกเถียงกัน โดยมีหลายทฤษฎีที่เสนอความเป็นไปได้ เช่น การรวมตัวของหลุมดำจากดาวฤกษ์และวัตถุขนาดกะทัดรัดอื่นๆ ภายในกระจุกดาวทรงกลม การชนกันอย่างต่อเนื่องของดาวฤกษ์ขนาดใหญ่ในกระจุกดาวที่มีความหนาแน่นสูง ตามด้วยการยุบตัว การเป็นหลุมดำยุคแรกเริ่ม การก่อตัวในสภาพแวดล้อมที่มีดาวฤกษ์หนาแน่น การเติบโตของหลุมดำมวลน้อยกว่าโดยการรวมตัวกับดาวฤกษ์และวัตถุขนาดกะทัดรัด หรือแม้กระทั่งการชนกันระหว่างหลุมดำจากดาวฤกษ์กับดาวฤกษ์ในแถบลำดับหลักที่อยู่โดยรอบในใจกลางกาแล็กซี หลักฐานที่บ่งชี้ถึงการมีอยู่ของหลุมดำมวลปานกลางกำลังเพิ่มมากขึ้น โดยมีการค้นพบวัตถุที่เป็นผู้สมัครชิงตำแหน่งนี้ผ่านการสังเกตการณ์ทางอ้อม เช่น ความเร็วของเมฆก๊าซ สเปกตรัมของจานพอกพูน หรือแหล่งกำเนิดรังสีเอกซ์ที่มีความสว่างสูงเป็นพิเศษ สัญญาณคลื่นความโน้มถ่วง GW190521 ซึ่งเกิดจากการรวมตัวของหลุมดำสองดวง ได้ก่อให้เกิดหลุมดำมวลปานกลาง

• หลุมดำยุคแรกเริ่ม (Primordial Black Holes)

หลุมดำยุคแรกเริ่มเป็นหลุมดำตามทฤษฎีที่เชื่อว่าก่อตัวขึ้นในช่วงแรกเริ่มของจักรวาล หลังจากการเกิดบิกแบงได้ไม่นาน หลุมดำเหล่านี้อาจก่อตัวจากการควบแน่นของสสารดั้งเดิม หรือจากการยุบตัวของบริเวณที่มีความหนาแน่นสูงในจักรวาลยุคแรกเริ่ม หลุมดำยุคแรกเริ่มไม่จำกัดอยู่ในช่วงมวลของหลุมดำจากดาวฤกษ์ และอาจมีมวลได้หลากหลาย ตั้งแต่ขนาดเล็กกว่าอะตอมไปจนถึงหลายร้อยเท่าของมวลดวงอาทิตย์ หลุมดำยุคแรกเริ่มที่มีมวลน้อย (ต่ำกว่า 10¹¹ กิโลกรัม) คาดว่าจะระเหยหายไปหมดแล้วเนื่องจากการแผ่รังสีฮอว์คิง แต่หลุมดำที่มีมวลมากกว่าอาจยังคงมีอยู่และเป็นผู้สมัครที่มีศักยภาพสำหรับสสารมืด นักวิจัยบางคนเสนอว่าหลุมดำยุคแรกเริ่มอาจเป็นคำอธิบายสำหรับกาแล็กซีขนาดใหญ่ที่ค้นพบในช่วงต้นของจักรวาลโดยกล้องโทรทรรศน์อวกาศเจมส์ เวบบ์ กลไกการก่อตัวของหลุมดำยุคแรกเริ่มขึ้นอยู่กับแบบจำลองทางจักรวาลวิทยา และเกี่ยวข้องกับการเปลี่ยนสถานะของสสารในยุคแรกเริ่มของจักรวาล ภาวะเงินเฟ้อ หรือกลไกอื่นๆ ที่ยังไม่ทราบแน่ชัด

ประเภทของหลุมดำ

หลุมดำสามารถจำแนกได้หลายวิธี โดยวิธีที่พบบ่อยที่สุดคือการจำแนกตามมวล

นอกจากนี้ หลุมดำยังสามารถจำแนกตามประจุไฟฟ้าและการหมุนได้อีกด้วย

• หลุมดำแบบชวาร์สชิลด์ (Schwarzschild black holes): เป็นหลุมดำที่ไม่หมุนและไม่มีประจุไฟฟ้าสุทธิ ซึ่งเป็นแบบจำลองในอุดมคติทางทฤษฎี
• หลุมดำแบบเคอร์ (Kerr black holes): เป็นหลุมดำที่หมุนแต่ไม่มีประจุไฟฟ้าสุทธิ ซึ่งเป็นแบบจำลองที่สมจริงกว่าสำหรับหลุมดำในทางดาราศาสตร์
• หลุมดำแบบไรส์เนอร์-นอร์ดสตรอม (Reissner-Nordström black holes): เป็นหลุมดำที่ไม่หมุนแต่มีประจุไฟฟ้า
• หลุมดำแบบเคอร์-นิวแมน (Kerr-Newman black holes): เป็นหลุมดำที่ทั้งหมุนและมีประจุไฟฟ้า ซึ่งเป็นผลเฉลยทางทฤษฎีที่ครอบคลุมที่สุด

อย่างไรก็ตาม นักวิทยาศาสตร์ส่วนใหญ่เชื่อว่าหลุมดำในทางดาราศาสตร์มีประจุไฟฟ้าน้อยมาก  แต่การหมุนเป็นคุณสมบัติทั่วไปของหลุมดำ

ขอบฟ้าเหตุการณ์

ขอบฟ้าเหตุการณ์เป็นขอบเขตที่สำคัญที่สุดของหลุมดำ ซึ่งเป็นเสมือน “จุดที่ไม่มีวันหวนกลับ” เมื่อวัตถุใดๆ รวมถึงแสง ผ่านขอบฟ้าเหตุการณ์เข้าไปแล้ว จะไม่สามารถหลุดพ้นจากแรงโน้มถ่วงอันมหาศาลของหลุมดำได้ ขอบฟ้าเหตุการณ์ไม่ใช่พื้นผิวทางกายภาพ แต่เป็นเพียงขอบเขตที่กำหนดขึ้นทางคณิตศาสตร์ สำหรับหลุมดำที่ไม่หมุน ขอบฟ้าเหตุการณ์ถูกกำหนดโดยรัศมีชวาร์สชิลด์ ซึ่งเป็นรัศมีที่ความเร็วหลุดพ้นเท่ากับความเร็วแสง  ในกรณีของหลุมดำที่หมุน ขอบฟ้าเหตุการณ์จะมีรูปร่างบิดเบี้ยวและไม่เป็นทรงกลม  หากมีผู้สังเกตการณ์เฝ้าดูวัตถุที่กำลังตกลงไปในหลุมดำ เขาจะเห็นภาพของวัตถุนั้นค่อยๆ กลายเป็นสีแดงและมืดลง จนกระทั่งเลือนหายไปเมื่อเข้าใกล้ขอบฟ้าเหตุการณ์ เนื่องมาจากผลกระทบของแรงโน้มถ่วงต่อแสง

ขนาดของขอบฟ้าเหตุการณ์มีความสัมพันธ์โดยตรงกับมวลของหลุมดำ  ยิ่งหลุมดำมีมวลมากเท่าใด ขอบฟ้าเหตุการณ์ก็จะยิ่งมีขนาดใหญ่ขึ้นเท่านั้น  สำหรับวัตถุที่มีมวลเท่ากับดวงอาทิตย์ ขอบฟ้าเหตุการณ์จะมีรัศมีประมาณ 3 กิโลเมตร  หลุมดำที่มีมวล 10 เท่าของดวงอาทิตย์จะมีขอบฟ้าเหตุการณ์ที่มีรัศมี 30 กิโลเมตร ในทางตรงกันข้าม หลุมดำมวลยวดยิ่งที่ใจกลางกาแล็กซี M87 มีขอบฟ้าเหตุการณ์ที่กว้างใหญ่มาก จนสามารถครอบคลุมระบบสุริยะของเราได้ทั้งหมด

ภาวะเอกฐาน

ใจกลางของหลุมดำคือบริเวณที่เรียกว่า ภาวะเอกฐาน (Singularity) ซึ่งเป็นจุดที่มีความหนาแน่นเป็นอนันต์และมีขนาดเล็กเป็นอนันต์ ณ จุดนี้ กาล-อวกาศจะโค้งงออย่างไม่มีที่สิ้นสุด และกฎทางฟิสิกส์ที่เรารู้จักจะใช้ไม่ได้  ในหลุมดำที่ไม่หมุน ภาวะเอกฐานจะเป็นจุดเดียว แต่ในหลุมดำที่หมุน (หลุมดำแบบเคอร์) ภาวะเอกฐานจะมีลักษณะเป็นวงแหวน  ทุกสิ่งที่ตกลงไปในขอบฟ้าเหตุการณ์จะถูกบีบอัดจนกระทั่งไปถึงภาวะเอกฐานในที่สุด

อย่างไรก็ตาม ฟิสิกส์ปัจจุบันยังไม่สามารถอธิบายภาวะเอกฐานได้อย่างสมบูรณ์ ทฤษฎีความโน้มถ่วงแบบคลาสสิกไม่สามารถใช้ได้ในสภาวะที่รุนแรงเช่นนี้ และคาดว่าจำเป็นต้องมีทฤษฎีควอนตัมเพื่ออธิบายปรากฏการณ์ดังกล่าว ปัจจุบัน นักวิทยาศาสตร์ยังไม่มีทฤษฎีความโน้มถ่วงเชิงควอนตัมที่สมบูรณ์ ซึ่งสามารถให้คำทำนายที่น่าเชื่อถือเกี่ยวกับภาวะเอกฐานได้ นอกจากนี้ ยังมีทฤษฎีทางเลือกอื่นๆ ที่พยายามอธิบายสิ่งที่เกิดขึ้นภายในหลุมดำโดยไม่ต้องมีภาวะเอกฐาน เช่น ทฤษฎีดาวฤกษ์แบบพลังค์ (Planck stars) ซึ่งเสนอว่าอาจมีขนาดที่เล็กที่สุดที่เป็นไปได้ของสสาร ทำให้ไม่เกิดความหนาแน่นอนันต์ และหลุมดำอาจเป็นวัตถุชั่วคราวที่สามารถคลายตัวได้ในที่สุด หรือทฤษฎีวัตถุคล้ายดาวฤกษ์ (Gravastars) ซึ่งเสนอว่าภายในหลุมดำอาจเต็มไปด้วยพลังงานมืดแทนที่จะเป็นภาวะเอกฐาน และอาจมีลักษณะคล้ายกับหลุมดำทั่วไปแต่ไม่มีภาวะเอกฐาน  งานวิจัยบางชิ้นยังเสนอว่าหลุมดำอาจเป็น “ดาวฤกษ์อิเล็กโตรวีค” ที่มีภาวะเอกฐานแบบจุด-พอร์ทัลของอนุภาค-คลื่น

การตรวจจับและศึกษาหลุมดำ

เนื่องจากแสงไม่สามารถหลุดพ้นจากหลุมดำได้โดยตรง นักวิทยาศาสตร์จึงต้องใช้วิธีทางอ้อมในการตรวจจับและศึกษาพวกมัน วิธีการเหล่านี้รวมถึง

• การสังเกตการเคลื่อนที่ของดาวฤกษ์ใกล้เคียง: แรงโน้มถ่วงของหลุมดำจะส่งผลต่อวงโคจรของดาวฤกษ์ที่อยู่ใกล้เคียง การศึกษาการเคลื่อนที่เหล่านี้ช่วยให้นักวิทยาศาสตร์สามารถคำนวณมวลของหลุมดำได้
• การตรวจจับจานพอกพูน: เมื่อสสาร เช่น ก๊าซ หรือดาวฤกษ์ ตกลงไปในหลุมดำ มันจะถูกบีบอัดและร้อนขึ้นอย่างมาก ก่อให้เกิดจานพอกพูน (Accretion Disk) ที่แผ่คลื่นวิทยุและรังสีเอกซ์ออกมา การสังเกตรังสีเหล่านี้ช่วยให้นักวิทยาศาสตร์ระบุตำแหน่งและศึกษาคุณสมบัติของหลุมดำได้
• การสังเกตปรากฏการณ์เลนส์ความโน้มถ่วง: แรงโน้มถ่วงของหลุมดำสามารถบิดเบือนและหักเหแสงที่มาจากวัตถุที่อยู่ไกลออกไป ทำให้เกิดปรากฏการณ์ที่เรียกว่า เลนส์ความโน้มถ่วง (Gravitational Lensing) การศึกษาการบิดเบือนของแสงนี้ช่วยให้นักวิทยาศาสตร์ค้นหาและศึกษาหลุมดำได้
• การตรวจจับอนุภาคพลังงานสูง (Jets): หลุมดำมวลยวดยิ่งบางแห่งสามารถปล่อยอนุภาคพลังงานสูงออกมาในรูปของลำ (Jets) ที่เคลื่อนที่ด้วยความเร็วใกล้เคียงความเร็วแสง การศึกษาลำอนุภาคเหล่านี้ช่วยให้นักวิทยาศาสตร์เข้าใจกระบวนการที่เกิดขึ้นใกล้กับขอบฟ้าเหตุการณ์

นอกเหนือจากวิธีการทางอ้อมเหล่านี้ นักวิทยาศาสตร์ยังสามารถตรวจจับหลุมดำได้โดยตรงผ่านการสังเกตการณ์คลื่นความโน้มถ่วง คลื่นความโน้มถ่วงคือระลอกคลื่นในกาล-อวกาศที่เกิดจากการเร่งความเร็วของวัตถุที่มีมวลมาก เช่น การรวมตัวของหลุมดำ  หอดูดาวคลื่นความโน้มถ่วงไลโก (LIGO) ได้ตรวจพบการรวมตัวของหลุมดำหลายครั้ง ซึ่งเป็นการยืนยันการมีอยู่ของหลุมดำและให้ข้อมูลใหม่ๆ เกี่ยวกับคุณสมบัติของพวกมัน การตรวจจับคลื่นความโน้มถ่วงครั้งแรกเกิดขึ้นในปี 2015 (GW150914) และเหตุการณ์ GW190521 เป็นผลมาจากการรวมตัวของหลุมดำสองดวงจนเกิดเป็นหลุมดำมวลปานกลาง

ความก้าวหน้าครั้งสำคัญในการศึกษาหลุมดำคือการถ่ายภาพหลุมดำได้เป็นครั้งแรกในปี 2019 โดยโครงการกล้องโทรทรรศน์ขอบฟ้าเหตุการณ์ (Event Horizon Telescope – EHT) ภาพนี้แสดงให้เห็นหลุมดำมวลยวดยิ่งที่ใจกลางกาแล็กซี M87 ซึ่งอยู่ห่างจากโลกประมาณ 55 ล้านปีแสง และมีมวลมากกว่าดวงอาทิตย์ถึง 6 พันล้านเท่า ภาพดังกล่าวเผยให้เห็นวงแหวนสว่างที่เกิดจากสสารร้อนที่กำลังหมุนวนรอบหลุมดำ และเงาของขอบฟ้าเหตุการณ์ที่เป็นวงกลมสีดำอยู่ตรงกลาง โครงการ EHT เป็นความร่วมมือระหว่างประเทศที่เชื่อมโยงกล้องโทรทรรศน์วิทยุภาคพื้นดินแปดแห่งเข้าด้วยกัน ทำให้มีประสิทธิภาพเทียบเท่ากับกล้องโทรทรรศน์ขนาดเท่าโลก ภาพแรกของหลุมดำนี้เป็นการยืนยันคำทำนายจากทฤษฎีสัมพัทธภาพทั่วไปของไอน์สไตน์

ความเข้าใจผิดเกี่ยวกับหลุมดำ

มีหลายความเข้าใจผิดเกี่ยวกับหลุมดำที่แพร่หลายในหมู่คนทั่วไป สิ่งสำคัญคือต้องทำความเข้าใจว่าหลุมดำไม่ใช่เครื่องดูดฝุ่นในอวกาศที่จะดูดกลืนทุกสิ่งทุกอย่างที่เข้าใกล้ แรงโน้มถ่วงของหลุมดำที่ระยะห่างนั้นเหมือนกับวัตถุอื่นๆ ที่มีมวลเท่ากัน หลุมดำจะดึงดูดสสารก็ต่อเมื่อวัตถุนั้นเข้าใกล้ขอบฟ้าเหตุการณ์มากพอ หากดวงอาทิตย์ถูกแทนที่ด้วยหลุมดำที่มีมวลเท่ากัน ระบบสุริยะจะเย็นลง แต่ดาวเคราะห์ก็จะยังคงโคจรรอบหลุมดำในวงโคจรเดิม นอกจากนี้ หลุมดำไม่ใช่รูหนอนหรือประตูมิติไปยังจักรวาลอื่

บทสรุปและทิศทางในอนาคต

หลุมดำเป็นวัตถุทางดาราศาสตร์ที่น่าทึ่งและยังคงเป็นปริศนาในหลายๆ ด้าน การศึกษาหลุมดำช่วยให้เราเข้าใจแรงโน้มถ่วง กาล-อวกาศ และวิวัฒนาการของจักรวาลได้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น แม้ว่าเราจะมีความรู้เกี่ยวกับหลุมดำมากขึ้น แต่ก็ยังมีคำถามอีกมากมายที่ยังไม่มีคำตอบ เช่น กลไกการก่อตัวที่แท้จริงของหลุมดำมวลยวดยิ่งและหลุมดำมวลปานกลาง ธรรมชาติของภาวะเอกฐาน และการพัฒนาทฤษฎีความโน้มถ่วงเชิงควอนตัม บทบาทของหลุมดำยุคแรกเริ่มในสสารมืดและจักรวาลยุคแรกเริ่ม การสังเกตการณ์เพิ่มเติมด้วยกล้องโทรทรรศน์ที่ทันสมัย เช่น ELT และ TMT จะช่วยยืนยันการมีอยู่และคุณสมบัติของหลุมดำประเภทต่างๆ  การวิจัยเกี่ยวกับคลื่นความโน้มถ่วงอย่างต่อเนื่องจะให้ข้อมูลเชิงลึกเกี่ยวกับการรวมตัวของหลุมดำและจักรวาลวิทยา การศึกษาหลุมดำยังคงเป็นหัวข้อที่น่าตื่นเต้นและมีการค้นพบใหม่ๆ เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง